Θεραπευτικές επιλογές για τον καρκίνο
Για πολλά χρόνια οι τρεις βασικές μέθοδοι αντικαρκινικής θεραπείας παρέμεναν η χειρουργική, η ακτινοθεραπεία και η χημειοθεραπεία.
Σήμερα προστίθεται η βιολογική θεραπεία (η οποία ενεργοποιεί και κατευθύνει το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού να καταπολεμήσει την ανάπτυξη των καρκινικών κυττάρων), καθώς και η ορμονοθεραπεία για τους ορμονοευαίσθητους όγκους.
Θα εξετάσουμε εν συντομία τις θεραπευτικές επιλογές:
Χειρουργική
Είναι η παλαιότερη και η πιο επιτυχής θεραπευτική μέθοδος. Αν είναι εφικτό να αφαιρεθεί ασφαλώς ο όγκος και να μην παραμείνουν καρκινικά υπολείμματα, μπορεί να επιτευχθεί πλήρης ίαση. Για να θεωρηθεί η χειρουργική επέμβαση ως η ορθότερη επιλογή πρέπει να δοθεί απάντηση σε δυο θεμελιώδη ερωτήματα: 1) Εντοπίζεται ο όγκος σε ένα μόνο σημείο.
Αν είναι διάσπαρτος, η χειρουργική αντιμετώπιση ίσως αποδειχθεί επωφελής, ίσως όχι. 2) Μπορούμε να αφαιρέσουμε τον όγκο χωρίς να βλάψουμε τα ζωτικά όργανα και χωρίς λειτουργικά προβλήματα; Ο καρκίνος του πνεύμονα ή του νεφρού είναι δυνατό να αφαιρεθεί διότι τα δυο αυτά όργανα είναι διπλά, ο χειρουργός όμως δεν μπορεί να αφαιρέσει ολόκληρο το ήπαρ ή ζωτικά τμήματα του εγκεφάλου.
Υπάρχουν δυο χειρουργικές προσεγγίσεις: 1) Κατά τη διαδικασία σ' ένα στάδιο, μετά τη διαγνωστική βιοψία, αφαιρείται χειρουργικά ο όγκος ενώ ο ασθενής παραμένει υπό γενική νάρκωση. Μετά την επέμβαση εξετάζεται το ενδεχόμενο να εφαρμοστεί και άλλη θεραπευτική αγωγή, οπότε πρέπει να επιλεγεί η πιο αποτελεσματική ή ίσως η σειρά των θεραπευτικών μεθόδων, ιδιαίτερα όταν υπάρχουν πολλές εφαρμόσιμες εναλλακτικές επιλογές. 2) Κατά τη δεύτερη προσέγγιση γίνεται μόνο βιοψία. Αν η βιοψία δείξει την ύπαρξη καρκίνου, τότε ασθενής και ιατρός σχεδιάζουν την οριστική θεραπευτική αγωγή. Αν επιλεγεί η χειρουργική, γίνεται η κατάλληλη επέμβαση.
Ακτινοθεραπεία
Στόχος της ακτινοθεραπείας είναι η υποχώρηση-σμίκρυνση ή η εξαφάνιση του όγκου. Με την ακτινοθεραπεία καταστρέφεται η γενετική δομή (DNA) των κυττάρων του όγκου και έτσι δεν αναπτύσσονται ούτε και διαιρούνται περαιτέρω.
Η καταστροφή τους επιτυγχάνεται από μια δέσμη ακτίνων υψηλής ενέργειας που κατευθύνονται απευθείας στον όγκο από ειδικό μηχάνημα (γραμμικός επιταχυντής ή κάποια πηγή ραδιενεργού υλικού), το οποίο βρίσκεται σε ορισμένη απόσταση από το σώμα (τηλεθεραπεία), ή ακόμα με ραδιενεργά υλικά τα οποία τοποθετούνται μέσα ή κοντά στον όγκο (βραχυθεραπεία).
Κατά τη διάρκεια της ακτινοθεραπείας ο ασθενής δεν αισθάνεται πόνο ούτε άλλη δυσφορία. Η ακτινοβόληση μοιάζει με την ακτινογράφηση του θώρακα, με τη διαφορά ότι το μηχάνημα παραμένει για μερικά λεπτά και όχι για ένα-δυο δευτερόλεπτα. Η ακτινοθεραπεία ως μονοθεραπεία, μπορεί να είναι επαρκής θεραπεία για μερικές μορφές εντοπισμένων καρκίνων ή να αποτελεί μέρος θεραπευτικού σχήματος συνδυασμού μορφών αντικαρκινικής θεραπείας.
Χημειοθεραπεία
Ο όρος, που συχνά παρεξηγείται, υποδηλώνει μια μέθοδο θεραπείας με χημικές ουσίες (φάρμακα). Η θεραπεία του καρκίνου με 5-φθοροουρακίλη είναι χημειοθεραπεία. Όμως το ίδιο συμβαίνει ουσιαστικά και με τη θεραπεία μιας λοίμωξης με πενικιλίνη ή μιας κεφαλαλγίας με δυο ασπιρίνες.
Εντούτοις, όταν ο όρος χημειοθεραπεία αναφέρεται σε συνδυασμό με τη λέξη καρκίνος προκαλεί πανικό. Συχνά ακούγονται αποκρουστικές ιστορίες για τις σοβαρές παρενέργειές της, οι οποίες μπορεί πράγματι σε κάποιες περιπτώσεις να είναι δυσάρεστες, αλλά συνήθως υπερτονίζονται. Γεγονός είναι ότι η ανοχή στους χημειοθεραπευτικούς παράγοντες ποικίλλει και δεν αποκλείεται κάποια άτομα να μην τους ανέχονται και καθόλου, η πλειονότητα όμως τους ανέχεται πολύ καλά.
Ο ασθενής πρέπει να έχει υπόψη του ότι στη χημειοθεραπεία χρησιμοποιούνται πολλά φάρμακα, που δεν έχουν όλα εξίσου σοβαρές παρενέργειες. Επιπλέον, οι παρενέργειες μετριάζονται ή ρυθμίζονται με άλλα φάρμακα, όπως λόγου χάρη σε περίπτωση ναυτίας. Ας μην ξεχνάμε ότι γίνονται διαρκώς έρευνες για την δημιουργία φαρμάκων και θεραπευτικών σχημάτων με τις κατά το δυνατόν μικρότερες πιθανότητες πρόκλησης παρενεργειών και ότι γίνονται σημαντικά βήματα προς αυτές τις κατευθύνσεις.
Ενώ η χειρουργική και η ακτινοθεραπεία εφαρμόζονται για να θεραπεύσουν καρκίνους που αναπτύσσονται σε ορισμένη περιοχή, η χημειοθεραπεία εφαρμόζεται γενικότερα για καρκίνους οι οποίοι διασπείρονται, μέσω της αιματικής ροής ή του λεμφικού συστήματος, σε πολλά σημεία του σώματος, έχει δηλαδή συστηματική δράση.
Στο παρελθόν χρησιμοποιούσαν τη χημειοθεραπεία μόνο όταν η χειρουργική και η ακτινοθεραπεία ήταν ατελέσφορες. Σήμερα, όμως, είναι η θεραπεία που προτιμάται για ορισμένες μορφές καρκίνου, συχνά δε εφαρμόζεται σε συνδυασμό με τις δυο άλλες, ιδιαίτερα για τους εντοπισμένους καρκίνους.
Μεταμόσχευση μυελού των οστών ή βλαστικών κυττάρων περιφερικού αίματος μετά από επιθετική χημειοθεραπεία
Αποσκοπεί στην χορήγηση χημειοθεραπείας σε υψηλές δόσεις και κατόπιν στην αποκατάσταση των αιμοποιητικών κυττάρων (που καταστράφηκαν κατά την θεραπεία). Τα βλαστικά κύτταρα (πρόδρομα κύτταρα του αίματος) αφαιρούνται από τον μυελό των οστών ή το αίμα του ασθενή ή ενός δότη και ψύχονται για να διατηρηθούν. Όταν ολοκληρωθεί η χημειοθεραπεία, τα διατηρημένα βλαστικά κύτταρα επανεγχύονται στον ασθενή (ενδοφλεβίως). Μετά από μικρό χρονικό διάστημα, τα βλαστικά κύτταρα αναπτύσσονται και αποκαθιστούν τα αιματικά κύτταρα του οργανισμού.
Ανοσοθεραπεία ή Βιολογική θεραπεία
Αποτελεί έναν σχετικά νέο τρόπο αντικαρκινικής θεραπείας. Σε σχετικές έρευνες αποδείχθηκε ότι πλεονεκτεί σε αρκετά σημεία, επειδή το ανοσοποιητικό σύστημα διαδραματίζει ούτως ή άλλως ουσιαστικό ρόλο προστατεύοντας τον οργανισμό εναντίον του καρκίνου.
Επιπλέον, το ανοσοποιητικό σύστημα συμβάλλει στην καταπολέμηση του όταν αυτός έχει ήδη αναπτυχθεί. Το ανοσοποιητικό σύστημα αποτελείται από λευκά αιμοσφαίρια, μεταξύ των οποίων τα λεμφοκύτταρα, που δρουν ως αμυντικό σύστημα κατά των ξένων οργανισμών, όπως είναι τα βακτήρια και οι ιοί.
Ένας ειδικός τύπος λεμφοκυττάρων, τα T κύτταρα, τα οποία παράγονται από τον θύμο αδένα αποτελούν τον φυσικό δολοφόνο των ξένων κυττάρων, συμπεριλαμβανομένων των καρκινικών.
Ένα άλλο είδος λεμφοκυττάρων τα Β λεμφοκύτταρα, παράγουν αντισώματα αντιδρώντας στο ερέθισμα μιας εξωγενούς πρωτεΐνης. Τα Β λεμφοκύτταρα μπορούν επίσης να καταστρέψουν τα καρκινικά κύτταρα. Ένας άλλος τύπος λευκοκυττάρων, τα μονοκύτταρα, αλληλεπιδρά με τα κύτταρα T και Β, προάγοντας περαιτέρω την άμυνα του οργανισμού.
Η βιολογική θεραπεία συνίσταται κυρίως στη χρήση ειδικών πρωτεϊνών υψηλής καθαρότητας, κυρίως ιντερφερόνης και ιντερλευκίνης-2, για να ενεργοποιηθεί το ανοσοποιητικό σύστημα. Η ιδιότητα των λεμφοκυττάρων που τα καθιστά ικανά να καταστρέφουν τα καρκινικά κύτταρα ενισχύεται όπως βλέπουμε με πολλούς διαφορετικούς τρόπους.
Ορμονοθεραπεία
Η ορμονοθεραπεία είναι μια αντικαρκινική θεραπεία που αναστέλλει την έκκριση ορμονών ή εμποδίζει τη δράση τους δυσχεραίνοντας έτσι την ανάπτυξη των καρκινικών κυττάρων. Οι ορμόνες είναι ουσίες που παράγονται από αδένες του σώματος και κυκλοφορούν στο αίμα. Η παρουσία ορισμένων ορμονών μπορεί να συμβάλλει στην αύξηση ορισμένων τύπων καρκίνου.
Εάν αποδεικνύεται εργαστηριακά ότι τα καρκινικά κύτταρα διαθέτουν θέσεις στις οποίες μπορούν να συνδεθούν οι ορμόνες (υποδοχείς), χρησιμοποιούνται κυρίως φάρμακα ή χειρουργική επέμβαση για να μειωθεί η παραγωγή αυτών των ορμονών ή να ανασταλεί η δράση τους.
Ορμονοθεραπεία με χορήγηση ορμονών ή αντι-ορμονών είτε χειρουργικοί ορμονικοί χειρισμοί (ωοθηκεκτομή ή ορχεκτομή) μπορούν να γίνουν σε όγκους που αποδεδειγμένα, μετά από ειδικές εξετάσεις, βρέθηκαν ορμονοευαίσθητοι, όπως π.χ. περιπτώσεις καρκίνου του μαστού ή του προστάτη. Κάποιες από αυτές τις θεραπείες ενέχουν μελλοντικούς κινδύνους, όπως την ανάπτυξη κάποιου δευτεροπαθούς όγκου, γι' αυτό και μετά την θεραπεία υπάρχει παρακολούθηση του/της ασθενούς σε τακτά διαστήματα για την πρόληψη αυτού του ενδεχόμενου.
Συνδυασμένη και Επικουρική Θεραπεία
Πριν από είκοσι χρόνια οι συνηθισμένες μέθοδοι αντικαρκινικής θεραπείας ήταν μόνο χειρουργική ή ακτινοθεραπεία ή χημειοθεραπεία, η επιλογή δε εξαρτιόταν από το στάδιο της νόσου. Επίσης ήταν δυνατό να χρησιμοποιηθούν οι δυο ή και οι τρεις μέθοδοι θεραπείας, συνήθως όμως η καθεμία χωριστά και με τη σειρά που αναφέρθηκαν: χειρουργική, αν ο όγκος ήταν εντοπισμένος, η ακτινοθεραπεία, αν υπήρχε υποτροπή ή πιθανότητα υποτροπής και στη συνέχεια, η χημειοθεραπεία αν ο όγκος είχε προσβάλλει ζωτικά όργανα ή είχε διασπαρεί τόσο μακριά από την πρωτοπαθή εστία ώστε να αποκλείεται η χειρουργική επέμβαση και η ακτινοθεραπεία.
Πρόσφατα, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην εφαρμογή συνδυασμένης ή πολυπαραγοντικής θεραπείας. Πολλοί επιθετικοί τρόποι αντικαρκινικής θεραπείας συνδυάζονται με δυο ή τρεις κλασικές θεραπευτικές μεθόδους. Ήδη έχουν τεθεί αρχές και κριτήρια για τα διάφορα αντικαρκινικά σχήματα και διενεργώνται διαρκώς μελέτες για την βελτίωση και την καθιέρωση των πλέον αποτελεσματικών και με τις λιγότερες δυνατές παρενέργειες.
Όταν οι όγκοι είναι μεγάλοι σε μέγεθος, τοπικά επιθετικοί και διηθούν παρακείμενους ιστούς, είναι δυνατόν πριν από τη χειρουργική αντιμετώπιση να προηγηθεί ακτινοθεραπεία ή χημειοθεραπεία (εισαγωγική-neoadjuvant θεραπεία). Με τον τρόπο αυτό θα περιοριστεί η έκταση του όγκου (διαδικασία που καλείται υποσταδιοποίηση) και θα διευκολυνθεί η χειρουργική επέμβαση.
Σε νοσοκομεία που διαθέτουν ειδικά ακτινοθεραπευτικά μηχανήματα, μερικές φορές στη διάρκεια της επέμβασης ο ασθενής υποβάλλεται σε διεγχειριτική ακτινοθεραπεία για να καταστραφούν τα μη ορατά ή τα μικροσκοπικά κύτταρα του όγκου, τα οποία θα μπορούσαν να προκαλέσουν στο μέλλον κάποια υποτροπή.
Ο ασθενής είναι δυνατόν να υποβληθεί είτε σε ακτινοθεραπεία ή και σε χημειοθεραπεία μετά τη χειρουργική επέμβαση, ως επικουρική θεραπεία. Η ακτινοθεραπεία συνήθως θα χρησιμοποιηθεί αν ο χειρουργός διαπιστώσει κατά την επέμβαση ότι ο όγκος έχει δώσει μεταστάσεις σε παρακείμενους ιστούς οι οποίοι δεν είναι δυνατό να αφαιρεθούν.
Η ακτινοθεραπεία συνδυάζεται με τη χημειοθεραπεία για να προκληθεί πιο δυναμική αντικαρκινική δράση από εκείνη που θα προκαλούσε η καθεμία χωριστά. Για παράδειγμα, η ακτινοθεραπεία είναι αποτελεσματικότερη κατά των μικρότερων όγκων, ενώ η χημειοθεραπεία χρησιμοποιείται μερικές φορές για να εξασθενίσει τους όγκους πριν εφαρμοστεί η ακτινοθεραπεία.
Διάφορα κλινικά πρωτόκολλα εφαρμόζουν και τις δυο μεθόδους μαζί ή διαδοχικά, με σκοπό να εκμεταλλευθούν την αυξημένη ευαισθησία του όγκου από την ταυτόχρονη χρήση αυτών των θεραπευτικών σχημάτων. Συνήθως η συνδυασμένη θεραπεία δεν προκαλεί μεγαλύτερη τοξικότητα ή περισσότερες παρενέργειες και επιπλοκές απ' ό,τι κάθε θεραπεία χωριστά. Ίσως όμως χρειαστεί να τροποποιηθεί η δοσολογία και των δυο για να προληφθούν τυχόν μεγαλύτερες παρενέργειες.
Κάτι τέτοιο μελετάται και αποφασίζεται από την θεραπευτική ομάδα με την συγκατάθεση πάντα του ασθενούς. Οι νεότερες βιολογικές θεραπείες (ιντερφερόνη α, β και γ, ιντερλευκίνη και άλλα ερευνητικά προγράμματα) μπορεί να συνδυαστούν με την κλασική ακτινοθεραπεία και χημειοθεραπεία κατά περίπτωση.
Η χημειοθεραπεία που χορηγείται μετά τη χειρουργική επέμβαση αποκαλείται επικουρική ή συμπληρωματική θεραπεία. Σκοπός της είναι να καταστραφούν πλήρως τα όποια εναπομείναντα καρκινικά κύτταρα, τα οποία μπορεί να μην είναι ορατά στο χειρουργό και θα μπορούσαν να προκαλέσουν υποτροπή του όγκου.
Η εφαρμογή χημειοθεραπείας μετά τη χειρουργική επέμβαση είναι πλέον σχεδόν καθιερωμένη μιας και έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να θεραπεύσει τελείως τους πολύ μικρούς όγκους. Πράγματι, η χημειοθεραπεία είναι δραστικότερη όταν οι όγκοι είναι τόσο μικροί ώστε να μην είναι ορατοί. Η ακτινοθεραπεία, ως επικουρική θεραπεία, χορηγείται επίσης μετά τη χειρουργική επέμβαση για να καταστρέψει τα καρκινικά κύτταρα που απομένουν.
Ένα καλό παράδειγμα της χρησιμότητας της επικουρικής θεραπείας είναι ο καρκίνος του μαστού. Μελέτες απέδειξαν ότι μεγάλο ποσοστό γυναικών (πάνω από τις μισές γυναίκες στην προεμμηνοπαυσική περίοδο, και ειδικά με χαμηλού σταδίου καρκίνο) μπορούν να θεραπευθούν πλήρως με τη μεθόδους επικουρικής θεραπείας (χημειοθεραπεία, ακτινοθεραπεία, ορμονοθεραπεία, μόνες τους ή σε συνδυασμό κατά περίπτωση), ενώ δίχως αυτήν θα είχαν ίσως παρουσιάσει υποτροπή.