Οι κοινωνικές διαστάσεις του καρκίνου
Πολλοί άνθρωποι φοβούνται τον καρκίνο, ίσως επειδή τον θεωρούν ανίατη ασθένεια.Όμως η αλήθεια είναι ότι αν και ο καρκίνος παραμένει μια σοβαρή πάθηση, δεν αποτελεί πλέον την αναπόφευκτη καταδίκη που ήταν κάποτε.
Αντίθετα, πρόκειται ολοένα και περισσότερο για μια ιστορία επιβίωσης.
Υπολογίζεται ότι σήμερα περίπου 22 εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο έχουν επιβιώσει από καρκίνο.
Πάνω από 8 εκατομμύρια Αμερικανοί έχουν ιστορικό καρκίνου.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες 2 εκατομμύρια γυναίκες έχουν επιβιώσει από καρκίνο του μαστού και 1 εκατομμύριο άνδρες έχουν επιβιώσει από καρκίνο του προστάτη.
Η αλήθεια είναι ότι το ποσοστό θανάτων από καρκίνο μειώνεται όπως και το ποσοστό των νέων περιπτώσεων.
Σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία, ο καρκίνος δεν είναι μία νόσος άγνωστη κατά τους προηγούμενους αιώνες.
Όπως αποδεικνύεται από κείμενα της ιατρικής γραμματείας, της ιστοριογραφίας και άλλες πηγές, η νεοπλασματική νόσος είχε αποτελέσει αντικείμενο αναφοράς κατά τους βυζαντινούς χρόνους.
Η ενασχόληση των ιστορικών και των χρονικογράφων της εποχής με την κατάσταση της υγείας των σημαντικών προσωπικοτήτων της αυτοκρατορίας είχε ως αποτέλεσμα μία λεπτομερή καταγραφή των συμπτωμάτων (καχεξία, ιδρώτες, αδυναμία σίτισης, ανεξήγητη απίσχνανση και έντονη καταβολή δυνάμεων), που οι επιστήμονες είναι δυνατό να αναλύσουν σύμφωνα με την σύγχρονη επιστημονική γνώση.
Πολλοί συγγραφείς συμφωνούν ότι η Αυτοκράτειρα Θεοδώρα έπασχε από καρκίνο του μαστού, που προκάλεσε γενικευμένες μεταστάσεις και τελικά οδήγησε στον θάνατό της.
Χαρακτηριστική είναι η απεικόνιση της Θεοδώρας στο γνωστό ψηφιδωτό του Αγίου Βιταλίου της Ραβέννας με εμφανή τα σημάδια της καταβολής και της ωχρότητας. Σχετικά με την Αυτοκράτειρα Ζωή της Πορφυρογέννητης, είναι γνωστές οι προσπάθειες τεκνοποίησης που έκανε σε προχωρημένη ηλικία και οι θεραπείες που υπέστη για αυτόν τον σκοπό.
Πιθανότερη αιτία θανάτου της ήταν ο καρκίνος. Κάθε λαό χαρακτήριζαν & χαρακτηρίζουν διάφορα συστήματα πεποιθήσεων - δοξασιών, με βάση τα οποία ερμηνεύονται οι στάσεις, αντιλήψεις των ατόμων όσον αφορά την υγεία και την ασθένεια. Ανάμεσα σ' αυτά σημαντική παρουσία έχουν οι πνευματιστικές (animistic), θρησκευτικές (religious) και επιστημονικές (scientίfic) πεποιθήσεις (beliefs).
Πνευματιστικές πεποιθήσεις
Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος στα πρώτα χρόνια της ζωής του θεωρούσε τα αντικείμενα και φαινόμενα (πέτρα, δένδρο) και τα γεγονότα (καταιγίδα) ως περικλείοντα ζωή και βούληση. Σύμφωνα με τις αντιλήψεις αυτές η ασθένεια οφειλόταν σ’ ένα πνεύμα (spirit of the illness) το οποίο εισερχόταν στο ίδιο το άτομο ή σε κάποια άλλη μεγαλύτερης ισχύος δύναμη, προερχόμενη από άλλο άτομο ή το δαίμονα.
Έτσι η θεραπεία της ασθένειας εστιάστηκε στην προσπάθεια εξουδετέρωσης των πνευμάτων αυτών είτε μέσω συμφωνίας με το δαίμονα είτε μετά από επίκληση καλοκάγαθων δυνάμεων (θεοτήτων). Αποτέλεσμα της επικράτησης τέτοιων αντιλήψεων ήταν η εμφάνιση των μάγων, που εξιλέωναν τα πνεύματα χρησιμοποιώντας μαγικές μεθόδους ή συγκρουόντουσαν με τα κακά πνεύματα που προκαλούσαν την ασθένεια.
Τις πνευματιστικές - μαγικές (animistic-magic) αυτές αντιλήψεις δεν τις συναντάμε μόνο στον πρωτόγονο άνθρωπο, αλλά και σε όλες τις επόμενες εποχές. Στη Μινωϊκή περίοδο η επίκληση του θείου για την ίαση της ασθένειας ή την αποτροπή του κακού περιλάμβανε τις επωδές (ξόρκια), τους εξορκισμούς, τη χρήση περιάπτων (φυλακτών) και σφραγίδων και τους εξαγνισμούς (νερά καθαρμών).
Η επωδή που είναι γνωστή σήμερα στην Ελλάδα ως ξόρκι και στην Κρήτη ως γητειά, αποτελεί ένα είδος λόγου που απευθύνεται σε δαιμονικές δυνάμεις, οι οποίες στη συνείδηση του δεισιδαιμονικού ανθρώπου παίζουν καθοριστικό ρόλο στη ζωή του.
Τα φυλακτά ήταν αντικείμενα κατασκευασμένα από διάφορα υλικά (χρυσό, ασήμι, λίθους κλπ.) τα οποία κρεμούσαν οι άνθρωποι στο λαιμό τους, για να προστατευθούν από τις ασθένειες και τα άλλα κακά. Οι σφραγίδες αντιπροσώπευαν την κυριότητα κάποιου αντικειμένου ή την αυθεντικότητα κάποιου προϊόντος. Στο Μεσαίωνα οι ασθένειες της ψυχής και του σώματος ερμηνευόντουσαν ως αποτέλεσμα της επίδρασης δαιμόνων και μαγισσών.
Στις μέρες μας οι πνευματιστικές-μαγικές αντιλήψεις δεν έχουν εξαφανιστεί και διατηρούνται με διάφορες μορφές σε αρκετά μέρη του κόσμου. Όλοι έχουμε ακούσει για το κακό μάτι (evil eye) ή το μάτιασμα ενός ατόμου από ένα άλλο. Στην Κρήτη το μάτιασμα είναι γνωστό ως «θιαρμός» και μέχρι σήμερα διατηρείται η συνήθεια της επίκλησης του Θείου για την απομάκρυνση του κακού με τη χρησιμοποίηση πετσέτας, αλατιού, ακολουθώντας συγκεκριμένη τελετουργία και αναφορά ειδικής "γητειάς".
Γητειές χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα, αραιότερα φυσικά απ' ότι στο παρελθόν, για τη θεραπεία της ασθένειας. Αλλά και η χρήση των φυλακτών και σφραγίδων διατηρείται μέχρι τις μέρες μας στην Κρήτη. Συνήθως, τα φυλακτά αποτελούνται από σταυρό ή υλικά από τους Αγίους Τόπους αλλά και από άλλα αντικείμενα (π.χ. "χαχάλες"- δαγκάνες καβουριών) . Ακόμη και σήμερα γυναίκες κρεμούν από το λαιμό τους γαλαζόπετρες επειδή πιστεύεται ότι έχουν σχέση με τη γαλουχία.
Την πνευματιστική - μαγική αυτή αντίληψη ακόμη τη συναντάμε στη στάση και στη συμπεριφορά των ασθενών απέναντι στο γιατρό. Την βλέπουμε όταν o ασθενής μ’ επιμονή ζητά από το γιατρό "να του γράψει μια συνταγή δηλαδή κάποιο φάρμακο, από το οποίο αυτός περιμένει τη θεραπεία.
Η ερώτηση "δεν θα μου γράψετε τίποτε να πάρω, γιατρέ;", ως και το σχόλιο "ο γιατρός δε μου 'δωσε τίποτε, πως θα γίνω εγώ καλά χωρίς φάρμακο", ακούγονται πολύ συχνά και στις μέρες μας και δείχνουν ότι οι ασθενείς επιθυμούν κάποιο μαγικό.
Τέλος την μαγική σκέψη των ασθενών μπορούμε ακόμη να την αντιληφθούμε στις περιπτώσεις εκείνες που ασθενείς κατηγορούν τους γιατρούς των ότι δεν τους έκαναν καλά. Ο γιατρός δέχεται τις κατηγορίες αυτές, αφού θεωρείται από τους ασθενείς ως ένας μάγος (magician). Το σχόλιο "Ο γιατρός δεν έκανε αυτά που ο ίδιος μπορούσε", το οποίο συχνά ακούμε στους διαδρόμους των νοσοκομείων, αντανακλάται η πρωτόγονη πίστη ότι ο γιατρός μπορεί να ελέγξει την αρρώστια.
Θρησκευτικές πεποιθήσεις
Η στις θρησκευτικές πεποιθήσεις των ατόμων βασισμένη ερμηνεία της ασθένειας, θεωρεί τις σωματικές διαταραχές ως προμελετημένη παρέμβαση θεότητας. Η πεποίθηση αυτή, η οποία αποτελεί προϊόν της ανάπτυξης του μονοθεϊσμού και της θρησκευτικής ηθικής, μοιάζει με τις προηγούμενα αναπτυγμένες πνευματιστικές-μαγικές αντιλήψεις περί ασθένειας, σύμφωνα με τις οποίες η ασθένεια είναι ένα αυστηρά προσωπικό γεγονός και αντιπροσωπεύει το ενδιαφέρον κάποιου παράγοντα που βρίσκεται έξω από τον ασθενή.
Σύμφωνα με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις η ασθένεια αποτελεί ένα δώρο από το Θεό και ένα σημάδι της εκτίμησης ή της μομφής του. Επίσης μπορεί να θεωρηθεί ως μια δοκιμασία που στέλνεται από το Θεό σ΄ ένα άτομο, με σκοπό να δοκιμάσει την καρτερία ή την αντοχή του, ή και ως τιμωρία για την ηθική ή πνευματική έκπτωσή του, καθώς και για τις αμαρτίες του.
Αποτέλεσμα των αντιλήψεων αυτών είναι ο ασθενής να καταφεύγει στην προσευχή, στον ιερέα ή στην εκκλησία, μετανοώντας για τις αμαρτίες που έκανε και που θεωρεί υπεύθυνες για την τιμωρία του και ζητώντας "συγχώρεση" από το Θεό. Oι θρησκευτικές αντιλήψεις στις μέρες μας είναι συχνά αναμεμιγμένες μ' ανάλογες πνευματιστικές - μαγικές, "ταξιμάτων" (επάργυρων, επίχρυσων) αφιερωμάτων δηλαδή στις εικόνες Αγίων με περιεχόμενο μορφές ανθρωπίνου σώματος, μέλους n οργάνου. Τα "ταξίματα" αυτά φαίνεται ότι έλκουν την καταγωγή τους από τα αρχαία ελληνικά αναθήματα, τα οποία πρόσφεραν ασθενείς στα Ασκληπιεία.
Επιστημονικές πεποιθήσεις
Με την πάροδο των ετών και την εξέλιξη της επιστήμης, η ανθρώπινη σκέψη γίνεται πλέον ορθολογική. Ο άνθρωπος τώρα ασπάζεται την ορθολογική και επιστημονική άποψη σχετικά με την ασθένεια, υιοθετώντας τις καινούριες ανακαλύψεις της ιατρικής επιστήμης.
Η επιστημονική προσέγγιση της ασθένειας έρχεται σε ισχυρή αντίθεση με τις προηγούμενα εκτεθείσες, δηλαδή την πνευματιστική-μαγική και την θρησκευτική και αποτελεί εξέλιξη των τελευταίων εκατό ετών, αν και οι βάσεις που αφορούν την προέλευση των αρρώστιας, την ταξινόμησή της και τη θεραπεία της τέθηκαν μετά από συστηματική ανάλυση από τον Ιπποκράτη και τον Αριστοτέλη.
Οι επιστημονικές αυτές πεποιθήσεις σχετικά με τη φύση της αρρώστιας δεν έμειναν σταθερές τους τελευταίους δύο αιώνες και παρακολούθησαν τις συνεχείς εξελίξεις-αλλαγές της ιατρικής επιστήμης. Στις αρχές του 19ου αιώνα η συγκέντρωση αρρώστων στα νοσοκομεία δίνει ώθηση στην κλινική παρατήρηση, στην περιγραφή της αρρώστιας και την ταξινόμησή της.
H προσοχή στην περίοδο αυτή μετατοπίζεται από το άρρωστο άτομο στην αρρώστια. Σιγά-σιγά στα μέσα του 19ου αιώνα και ως αποτέλεσμα της μελέτης των παθολογοανατομικών διεργασιών της αρρώστιας, αρχίζει αυτή να θεωρείται όχι ως μια συνολική διαταραχή του οργανισμού αλλά ως αποτέλεσμα μιας εντοπισμένης βλάβης.
Οι θεαματικές εξελίξεις στο χώρο των βασικών επιστημών, το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, οδήγησαν το κέντρο του ενδιαφέροντος από το νοσοκομειακό κρεβάτι στο εργαστήριο.
Σημαντική ώθηση στην ιατρική επιστήμη την εποχή αυτή έδωσε n χρησιμοποίηση του μικροσκοπίου και η πειραματική έρευνα. Η αρρώστια τώρα αρχίζει να θεωρείται αποτέλεσμα διαταραγμένης παθοφυσιολογικής λειτουργίας. 'Ολες οι παραπάνω εξελίξεις της ιατρικής επιστήμης στη διάρκεια του 19ου αιώνα οδήγησαν στην ανάπτυξη μιας θεωρίας, της συγκεκριμένης αιτιολογίας νοσημάτων, που βασιζόταν κυρίως στα βιολογικά χαρακτηριστικά της αρρώστιας.
Βέβαια η θεωρία αυτή αδυνατούσε να εξηγήσει την αιτιολογία μιας σειράς νοσημάτων, όπως η καρδιαγγειακή νόσος, ο καρκίνος, οι ψυχικές διαταραχές. Οι πολλές επιδημιολογικές μελέτες, που ακολούθησαν, έδειξαν ισχυρή συσχέτιση της αρρώστιας με πολλούς παράγοντες, όπως τις συνήθειες του ατόμου (διατροφή, κάπνισμα, κατανάλωση οινοπνεύματος), το επαγγελματικό και εργασιακό περιβάλλον κ.ά. θεώρηση της αιτιότητας στην επιδημιολογία (αλλά και στην προληπτική ιατρική) απέκτησε στοχαστικό (πιθανολογικό) χαρακτήρα, οδηγώντας τελικά στην ανάπτυξη διάφορων σχηματικών αιτιολογικών υποδειγμάτων (models). Ένα απ' αυτά είναι και εκείνο που περιέγραψε ο Rothman σύμφωνα με το οποίο ένα νόσημα προκαλείται πάντα, όταν υπάρχει ένα επαρκές (ή ικανό) αιτιολογικό σύμπλεγμα.
Τα νοσήματα που καθορίζονται με αιτιολογικά κριτήρια, όπως τα λοιμώδη νοσήματα, έχουν συνήθως ένα αιτιολογικό σύμπλεγμα, ενώ τα νοσήματα που καθορίζονται με ορισμένα (μη αιτιολογικά) κριτήρια έχουν συνήθως πολλά επαρκή αιτιολογικά συμπλέγματα.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας σε μια προσπάθεια του να συμπεριλάβει όλους τους παράγοντες που μπορούν να επιδράσουν στο άτομο και να οδηγήσουν στην αρρώστια, όρισε ως υγεία "την κατάσταση πλήρους φυσικής, διανοητικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι μόνο την απουσία αρρώστιας ή αναπηρίας".
Η σχετικά πρόσφατη επικράτηση της επιστημονικής προσέγγισης της αρρώστιας έρχεται φυσικά σε σύγκρουση με τις αρχαιότερα επικρατούσες της πνευματιστικής-μαγικής και θρησκευτικής. Συχνά όμως παρατηρούμε πνευματιστικές μαγικές αντιλήψεις και θρησκευτικές πίστεις, να συνυπάρχουν με σύγχρονες ιατρικές γνώσεις όχι μόνο στον ίδιο πληθυσμό αλλά και στο ίδιο το άτομο.
Σε άσκηση-μελέτη αυτή, βρέθηκε ότι ο τρόπος ζωής, οι ψυχολογικοί παράγοντες και τα μικρόβια (κατά σειρά συχνότητας) θεωρούνται οι σπουδαιότερες αιτίες της ασθένειας, στα άτομα μικρότερα των 45 χρόνων, ενώ τα μικρόβια και το κακό μάτι στις ηλικίες μεγαλύτερες των 45 χρόνων.
Επίσης βρέθηκε ότι στα ηλικιωμένα άτομα επιπολάζει η αντίληψη του Θεού-τιμωρού ως πηγή προέλευσης της ασθένειας. Η συνύπαρξη αλλά και η αλληλεπίδραση όλων των παραπάνω πεποιθήσεων - πίστεων είναι που προσδιορίζουν τη μοναδική για κάθε άτομο αντίληψη σχετικά με την ασθένεια. Την αντίληψη αυτή του αρρώστου θα πρέπει ν' αναγνωρίσει ο γιατρός, εάν επιθυμεί να διατηρήσει μια ουσιαστική και όχι επιφανειακή σχέση μαζί του.
Συχνά ο άρρωστος δεν έχει τις ίδιες ιδέες, απόψεις και γνώσεις με το γιατρό σχετικά με την προέλευση, διάγνωση και θεραπεία της ασθένειας, ενώ πολλές φορές αγνοεί και την ανατομία και φυσιολογία του σώματός του.
Ακόμη ο ασθενής είναι πολύ πιθανό να μην είναι ενημερωμένος για την ραγδαία εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης και της βιοϊατρικής τεχνολογίας, ενώ αντίθετα είναι αρκετά πιθανό να εξακολουθεί να δέχεται ισχυρές επιδράσεις από επιστημονικές πηγές, που προέρχονται από το τοπικό πολιτιστικό περιβάλλον του (subcultural influences).
Η αναγνώριση των ιδιαιτεροτήτων αυτών, σχετικά με την αντίληψη, αναφορικά με την ασθένεια, του αρρώστού, εκτιμάται ότι θα βοηθήσει το γιατρό να κατανοήσει καλύτερα τον άρρωστο του και να σχεδιάσει αποτελεσματικά την θεραπευτική παρέμβασή του.